Trên dải đất miền Trung đầy nắng gió, giữa đại ngàn Trường Sơn hùng vĩ, có một tộc người vẫn giữ được vẻ đẹp nguyên sơ trong tâm hồn và lối sống – đó là dân tộc Cơ Tu. Tại Thành phố Huế, người Cơ Tu cư trú chủ yếu ở các xã miền núi của huyện A Lưới và Nam Đông cũ. Cuộc sống của họ gắn bó mật thiết với rừng, với núi, với đất và suối, từ đó hình thành nên một nền văn hóa dân gian đậm đà bản sắc, mang trong mình tinh thần nhân văn sâu sắc và triết lý sống hài hòa với thiên nhiên.
Văn hóa Cơ Tu không chỉ là những phong tục, nghi lễ hay lễ hội; đó còn là tâm hồn, là cách nghĩ, cách sống và cách họ gìn giữ mối dây thiêng liêng giữa con người với trời đất, giữa cộng đồng với thiên nhiên.
II. VĂN HÓA CỘNG ĐỒNG – TRÁI TIM CỦA BẢN LÀNG
Trong đời sống của người Cơ Tu, làng (vel) là trung tâm của mọi hoạt động xã hội. Giữa làng luôn có nhà Gươl, ngôi nhà chung mang giá trị tinh thần vô cùng to lớn. Nhà Gươl được dựng bằng gỗ quý, mái cao vút, trang trí bằng những hoa văn mô phỏng hình chim, thú và mặt trời – biểu tượng cho sự sống và sức mạnh.
Nhà Gươl là nơi diễn ra các lễ hội, hội họp, tiếp khách, kể chuyện và truyền dạy phong tục, là biểu tượng cho tinh thần đoàn kết, cho linh hồn của làng. Mỗi dịp làng tổ chức lễ hội, tiếng chiêng trống vang vọng khắp núi rừng, gắn kết mọi người lại với nhau trong điệu múa tâng tung da dá rộn ràng.
Văn hóa Cơ Tu còn thể hiện rõ trong nghệ thuật tạo hình và trang phục truyền thống. Người phụ nữ Cơ Tu khéo léo dệt nên những tấm vải thổ cẩm rực rỡ với họa tiết tượng trưng cho núi rừng, sông suối và muông thú. Mỗi đường chỉ, mỗi màu sắc đều ẩn chứa quan niệm thẩm mỹ và tâm linh sâu xa. Đó không chỉ là trang phục, mà là tấm bản đồ của ký ức văn hóa, là biểu tượng của niềm tự hào dân tộc.
III. VĂN HỌC DÂN GIAN – TIẾNG NÓI CỦA TÂM HỒN CƠ TU
Nếu văn hóa vật chất thể hiện qua nhà Gươl, trang phục, nhạc cụ, thì văn học dân gian là linh hồn tinh thần của người Cơ Tu. Họ không có chữ viết riêng, vì vậy mọi tri thức, lịch sử, truyền thống đều được truyền miệng qua lời kể, lời hát, câu chuyện, và những đêm bên bếp lửa hồng.
Kho tàng truyện cổ Cơ Tu rất phong phú. Những câu chuyện như “Nguồn gốc con người Cơ Tu”, “Chàng Trai Trường Sơn dũng cảm”, “Người con gái lấy Mặt Trời” hay “Chuyện về thần sấm và thần mưa” chứa đựng cả thế giới quan và nhân sinh quan của họ.
Trong đó, thiên nhiên luôn được nhân cách hóa: rừng có linh hồn, sông có tiếng nói, mây và gió biết vui buồn cùng con người. Qua các truyện cổ, ta thấy một triết lý sống giản dị mà sâu sắc: con người chỉ hạnh phúc khi biết sống chan hòa, biết tôn trọng vạn vật quanh mình.
Sử thi Cơ Tu – được kể vào những dịp lễ hội hay đêm mùa khô – là những câu chuyện dài, có vần điệu, ca ngợi lòng dũng cảm, tinh thần đoàn kết, và khát vọng tự do của cộng đồng. Nhân vật sử thi thường là những anh hùng bảo vệ bản làng, đánh bại quái vật hay chống lại thiên tai, thể hiện ước mơ về cuộc sống no đủ, yên bình.
Âm nhạc và lời ca là hơi thở của đời sống Cơ Tu. Trong những ngày lao động, người ta hát để khích lệ nhau; trong lễ cưới, họ hát để chúc phúc; trong đêm trăng, họ hát để tỏ tình.
Giai điệu dân ca Cơ Tu thường chậm rãi, vang xa, mang âm hưởng của núi rừng, của gió và tiếng suối. Lời hát thể hiện tình yêu quê hương, lòng thủy chung, lòng biết ơn cha mẹ, và niềm tự hào về bản làng.
Tục ngữ Cơ Tu là những lời dạy ngắn gọn nhưng chứa đựng kinh nghiệm sống:
“Cây mọc trên núi không quên đất, người sống không quên làng.”
Câu nói mộc mạc ấy thể hiện tinh thần gắn bó nguồn cội, coi trọng cộng đồng và lòng biết ơn tổ tiên.
IV. PHONG TỤC, TẬP QUÁN – NẾP SỐNG GIẢN DỊ MÀ NHÂN VĂN
Mỗi giai đoạn trong cuộc đời người Cơ Tu – từ khi sinh ra, trưởng thành, lập gia đình đến khi qua đời – đều gắn liền với những nghi lễ mang đậm dấu ấn văn hóa.
Hôn nhân Cơ Tu đề cao tình cảm và sự đồng thuận. Trai gái được tự do tìm hiểu, yêu thương nhau. Khi cưới, nhà trai mang sính lễ gồm rượu cần, thịt heo, gạo và vòng bạc để tỏ lòng thành. Lễ cưới diễn ra sôi nổi, với điệu múa vòng quanh nhà Gươl, chiêng trống rộn ràng, tượng trưng cho sự hòa hợp giữa hai dòng họ.
Trong sinh hoạt hằng ngày, người Cơ Tu vẫn giữ nếp sống giản dị, trung thực, tôn trọng tập thể. Mọi quyết định lớn nhỏ trong làng đều được bàn bạc công khai tại nhà Gươl. Chính điều đó tạo nên một cộng đồng gắn bó, bình đẳng và đoàn kết.
Trước mỗi vụ gieo trồng, họ làm lễ cúng rẫy để cầu mùa bội thu, cảm tạ thần đất và thần lúa. Khi lúa chín, lễ mừng lúa mới được tổ chức long trọng: người dân cùng nhau nấu rượu cần, hát múa, chia sẻ niềm vui thu hoạch.
Những nghi lễ ấy thể hiện niềm tin sâu sắc vào sự tuần hoàn của tự nhiên, vào mối quan hệ hài hòa giữa con người và trời đất.
Khi có người qua đời, người Cơ Tu làm lễ tiễn biệt trang trọng nhưng không bi lụy. Họ tin rằng linh hồn sẽ sang thế giới bên kia – một thế giới song song nơi rừng núi. Tại mộ, người ta dựng nhà mồ, chạm khắc tượng gỗ hình người, thú, chim, vật dụng… tượng trưng cho hành trình của người đã khuất.
Đó không chỉ là một nghi lễ tín ngưỡng, mà còn là một hình thức nghệ thuật dân gian độc đáo, thể hiện tâm hồn và tài năng sáng tạo của người Cơ Tu.
Tín ngưỡng của người Cơ Tu mang đậm màu sắc vạn vật hữu linh – tin rằng mọi vật đều có linh hồn. Họ thờ Yang – vị thần tối cao cai quản trời đất, cùng các vị thần của núi, sông, lúa và rừng.
Các lễ hội lớn của người Cơ Tu đều hướng tới cảm ơn và cầu xin thần linh phù hộ.
Lễ hội mừng lúa mới (Cha ha roo t’rí): thể hiện lòng biết ơn với thần lúa, cầu cho mùa màng tốt tươi.
Lễ hội đâm trâu: biểu tượng của sức mạnh và lòng dũng cảm, được tổ chức trong dịp mừng nhà Gươl mới hoặc khi làng có sự kiện trọng đại.
Lễ hội ăn mừng nhà Gươl mới: khẳng định sự gắn kết của cộng đồng, niềm vui chung của bản làng.
Trong những lễ hội ấy, tiếng chiêng ngân vang, điệu múa tâng tung da dá xoay quanh cột lễ là linh hồn của ngày hội. Mọi người cùng nhảy múa, hát ca, chia sẻ rượu cần, để rồi sau lễ, họ lại bước vào mùa lao động mới với tinh thần phấn khởi.
Văn hóa Cơ Tu là sự kết tinh của hàng trăm năm lịch sử, là sợi dây vô hình gắn kết con người với thiên nhiên, quá khứ với hiện tại. Trong mỗi phong tục, mỗi điệu hát, mỗi lễ hội, ta đều thấy rõ lòng nhân hậu, sự giản dị và niềm tin sâu sắc của họ vào sự hài hòa của vũ trụ.
Ngày nay, trước làn sóng hiện đại hóa, nhiều nét văn hóa truyền thống đang đứng trước nguy cơ mai một. Vì vậy, việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân gian Cơ Tu không chỉ là nhiệm vụ của riêng đồng bào, mà còn là trách nhiệm chung của xã hội.
Bởi lẽ, khi gìn giữ được bản sắc của một tộc người, chúng ta cũng đang giữ gìn hồn cốt của dân tộc Việt Nam – một dân tộc đa dạng mà thống nhất, nhiều bản sắc nhưng cùng chung một nguồn cội.
🌾 “Rừng còn, người Cơ Tu còn.
Tiếng chiêng còn, bản làng còn bền vững.
Giữ văn hóa Cơ Tu, là giữ linh hồn của núi rừng Trường Sơn.”